مغازه‌اش دریکی از خیابان‌های پرتردد تهران قرار دارد. مشتریانش همگی افرادی مشخص هستند. شهروندان طبقه متوسط رو به بالای منطقه، آنهایی که برای میهمانی‌هایشان خاویار سرو می‌کنند و یا برای دوستان ‌خارج از کشورشان سوغات ‌می‌برند؛ همگی به این مغاز می‌آیند تا خاوریار ایرانی بخرند.  صاحب مغازه که نمی‌خواهد نامش در روزنامه منتشر شود، می‌گوید: هر ماه دو مشتری بیشتر ندارم. چون بیشتر کسانی که خاویار را مسافری می‌برند اغلب آن را از فرودگاه‌های بین‌المللی کشور می‌خرند.

 البته طبق مقررات کمیسیون بین المللی بهره برداری منابع زنده دریای خزر، هر مسافر مجاز به حمل 250 گرم خاویار است. این موضوع را می توان روی تابلوی بالای یخچال خاویارهای همین فروشگاه نیز دید. خاویارهایی که مامور  شیلات هر دو ماه یکبار 10 عدد برای صاحب مغازه می‌آورد. هر دوره نیز یک نوع خاویار به این مغازه در میدان هفت تیر تهران می رسد. آخرین بار هم مامور شیلات بلوکا  آورده بود؛ ارزش آن مثل بقیه محصولات طبق لیست قیمتی سازمان شیلات مشخص است. جدول قیمتی محصولات شیلات هم در بالای یخچالی که خاویارها قرار دارند، نصب شده بود.

در لیست قیمت 7 نوع خاویار 50 گرمی دیده می‌شود.  بلوکا درجه یک گرانترین خاویار لیست است؛ این نوع خاویار 380 هزار تومان عرضه می‌شود. اما بلوکا درجه دو 345 هزار تومان است. «آسترا» نوع دیگری از خاویار است که هر پنجاه گرم درجه یک آن 360 هزارتومان، نوع  دو آن 310 هزار تومان و نوع سه آن 260 هزار تومان بفروش می‌رود.  «سوروگا» نوع سوم خاویار عرضه شده است که پنجاه گرم درجه یک آن 265 تومان، درجه دو آن 230 هزار تومان و درجه سه آن 195 هزار تومان بفروش می رسد. اما خاویار فشرده ارزانترین نوع است که به قیمت  110 هزار تومان در فروشگاه‌ها عرضه می‌شود.

در این مغازه کنار خاویارهای ایرانی یکی، دو عدد خاویار آذربایجان با نام NKPA نیز وجود دارد. البته آنها را در یخچالی جدا کنار سایر محصولات پروتینی‌ای می‌توان دید. گونه‌ای که در ایران به نام خاویار تقلبی معروف شده است. البته  صاحب مغازه می‌گوید:  این محصولات به صورت مسافری برایم آمده و اطلاعی از تقلبی بودن آنها ندارم.

 قیمت این خاویارهای 100 گرمی  آذربایجان 25 هزار تومان است. اما برخی دیگر از فروشندگان آن را بین 10 تا 30 هزار می‌فروشند. این محصول در سال‌های اخیر وارد بازار ایران شده و هنوز با وجود مضر بودن آن در بازار عرضه ‌می‌شوند. ترکیبات آن به گفته برخی کارشناسان از ژلاتین ، پارافین و نمک رنگ سیاه تشکیل شده است. اما برخی دیگر از کارشناسان هم معتقدند تعدادی از فروشندگان تخم ماهی قزل آلا را به جای خاویار می‌فروشند.

با این حال فروشنده خاویار در تهران، نسبت به این مسائل اظهار بی‌اطلاعی ‌می‌کند و می‌گوید: مسافر برای ما کالا می‌آورد و ما می‌فروشیم. خاویار ایرانی را هم مامور شیلات می‌آورد و ما می‌فروشیم.

به گفته او تاریخ مصرف اغلب خاویارهای ایرانی 3 ماهه است و اگر فروش نرود آنها را مرجوع می‌کند. البته او نمی‌داند این خاویارها پروشی هستند یا دریایی.

طلای سیاه خزر درحال نابودی

اواخر دهه 80  به دلیل برداشت بی‌رویه ماهیان خاویاری  حجم ذخایر دریای خزر  به شدت کاهش یافت. به دنبال ان کمیسیون بهره برداری منابع زنده دریای خزر، صادرات خاویار را  ممنوع  اعلام کرد. سال 88 ممنوعیت آغاز شد ولی  از سال 89 صادرات خاویار به طور کامل متوقف شد. با محدویت های جدیدی که در خزر شکل گرفت، پیش بینی می شد پس از یک دوره حفظ و بازسازی  ذخایر خاویاری  از سو ی  کشورهای حاشیه دریای خزر بتوان شاهد  بهبود وضعیت منابع  خاویاری  بود. اما  این اتفاق نیفتاد ؛ به گفته برخی   کارشناسان صنعت شیلات این محصول گرانقیمت شرایطی همچون گذشته  دارد و تغییر در وضعیتش ایجاد نشده است. حتی برخی از  فعالان محیط زیستی شرایط  کنونی ذخایر  را بدتر از گذشته  توصیف می کنند.

گزارش‌های غیررسمی از خزر نشان می دهد  وضعیت ذخایر خاویاری نگران‌کننده است. کارشناسان  نیز معتقدند با روند کنونی بازسازی ذخایر، باید صید تجاری طلای سیاه خزر را فراموش کرد. چون هنوز این ذخایر در شرایط بحرانی قرار دارند و تا احیاء آن فاصله زیادی باقی مانده است.

رییس هیات مدیره صندوق توسعه صادرات آبزیان ایران، از آن دست تحلیلگرانی به شمار می آید  که  معتقد است، وضعیت کنونی ذخایر خاویاری خزر نامطلوب است و شرایط  کنونی نسبت به سال‌های گذشته تغییر چندانی نکرده است.

ارسلان قاسمی در گفتگو با صدای اقتصاد می گوید: باید صید از دریا را فراموش و به روی آبزی‌پروی تمرکز کرد.

او براین باور است: وضعیت کنونی ناشی  دو عامل یکی قاچاق ماهیان خاویاری و  عملکرد ضعف  ایران و  کشورهای حاشیه خزر در رهاسازی ، بازسازی و حفظ ذخایر است. البته از نگاه قاسمی ایران در مقایسه با 4 کشور دیگر در حفظ منابع، رهاسازی و بازسازی فعال‌تر است. اما با این حال تاکنون نتوانسته تاثیر چندانی بر وضعیت ذخایر بگذارد.

او می گوید: ایران نمی‌تواند به دلیل عدم کنترل و نظارت برصید غیرمجاز کشورهای حاشیه برای انها خط و نشان بکشد. ما فقط در حد خود می‌توانیم از طریق شیلات و یگان حفاظت از منابع موجود حفاظت کنیم.  

مدیرعامل اتحادیه آبزیان ایران اعتقاد دارد: در حال حاضر در کنار 3 تن خاویار مجازی  استحصال می شود و در بازار عرضه می شود . بیش از 4 تا 5 تن خاویار قاچاق در کشور تولید می شود که ان نیز به دلیل ممنوعیت قانونی صادرات آن  در بازار داخل عرضه می شود.

 البته او می گوید: میزان قاچاق خاویار در بین کشورهای حاشیه خزر چندین برابر ایران است چون برخلاف  شیلات ایران و یگان حفاظت و سایر ارگان های فعال در زمینه  حفظ منابع  سایر کشورهای حاشیه به لحاظ قانونی منع و حساسیت چندان ینسبت به این امر نشان نمی دهند.  براین اساس نیز آنچه در بازارهای مصرف انها دیده می‌شود چندین برابر بازار ایران است.

قاسمی می افزاید: خاویاری که در بازار ایران و یا سایر کشورهای حاشیه دیده می شود محصول خزر است.

اما موضوع تجارت داخلی خاویار در ایران و کشورهای حاشیه  خزر از دید  مشاور مدیرعامل شرکت مادرتخصصی خدمات کشاورزی، به صید دریایی ارتباطی ندارد. در واقع آنچه در بازار ایران، روسیه و سایر کشورها عرضه می‌شود عمدتا خاویارهای پرورشی است و بخش بسیار کمی از دریا صید می شوند.

هاشم بهمدی در گفتگو با صدای اقتصاد تاکید می‌کند: ما هر آنچه از دریا برداشت می کنیم به منظور بازسازی ذخایر است. سایر کشورهای عضو نیز برداشت از دریا را با هدف بازسازی انجام می‌دهند. درنتیجه نه برای تجارت داخلی و نه تجارت خارجی از آنها استفاده نمی کنند.

او در واکنش به اظهارات برخی کارشناسان که معتقدند هنوز ماهیان خاویاری خزر در بازار عرضه می‌ شوند می‌ گوید: ما با یکسری شرکت‌های صیادی ارتباط داریم که انها ماهی را صید می کنند؛ ما برحسب خاویار ماهی ان را می ‌خریم و تحویل سازمان شیلات می‌دهیم. در مراکز تکثیر یک حجم خیلی محدودی از ماهی‌هایی که برای تبدیل به بچه ماهی مناسب نیست ، پس داده می ‌شود و بعد در بازار عرضه می‌ شود. مثلا گیلان هیچ ماهی را پس نفرستاد؛ اما گلستان چند ماهی ما را پس فرستادند چون بعضی از ماهی‌ها برای تکثیر مناسب نبود. البته این موارد نیز خیلی محدود است ولی وقتی پس فرستاد شوند در بازار عرضه می‌ شوند.  

به گفته بهمدی هر نوع خاویاری که در بازار ایران و یا در دنیا عرضه می‌شود پرورشی است. چون نه تنها ایران بلکه روسیه نیز نمی‌تواند بدون مجوز خاویار صادر و یا در داخل مصرف کند.

بازسازی ناکام

6 سال پیش که وضعیت ذخایر خاویاری نگران کننده شد؛  شیلات ایران  تصمیم به پرورش ماهیان خاویاری گرفت؛ چراکه تنها از این طریق  می توانست  در کنار تقویت ذخایر  خزر، بازارهای هدفش را حفظ کند  و گسترش دهد.  اما عملا در اجرای این برنامه ناکام ماند. البته غیر از روسیه بقیه  کشورهای حاشیه  خزر نیز در این کار موفق نبودند. اما ایران وضعیتی متفاوت داشت چون  پیش از ممنوعیت صادرات ، به دلیل فعالیت های سازنده اش در حفظ ذخایر جایگاه برتری داشت.  اما در این سال های نتوانست در حوزه توسعه ابزی پروری گام های بلندی بردارد.  طبق امار شیلات ایران در چهار سال گذشته متوسط پرورش ماهیان خاویاری هزارو 946 تن بود.  براساس همین امار سال گذشته حدود 1.5 تن خاویار پرورشی تولید شد. البته رییس سازمان شیلات وضعیت سال جاری را  نسبت به گذشته مطلوب می‌خواند  سایت شیلات هم به نقل از صالحی نوشته است: امسال تولید خاویار پرورشی بیش از 60 درصد افزایش پیدا کند؛ یعنی 5/2 تن خاویار پرورشی تولید ‌شود. به گفته  معاون وزیرجهادکشاورزی با توجه به قیمت شش میلیون تومانی هر کیلوگرم خاویار، امسال حدود 12 میلیارد تومان ارزآوری صادراتی این محصول را خواهیم داشت.

اما مدیرعامل اتحادیه شرکت‌های تعاونی آبزیان کشور در واکنش به اظهارات او می‌گوید: در حال حاضر وضعیت تولید ماهی خاویاری بسیار بد است. حتی ایران در مقایسه با روسیه در حوزه پرورش خاویار بسیار کند حرکت می کند. به گفته قاسمی درحالی که شرایط آب و هوایی  کشور اجازه  پرورش  ماهی خاویاری در حدود 13 تا 14 استان را می دهد هنوز نتوانستیم به نقطه ایده ال برسیم. به گفته او برای تسریع روند کنونی باید سرمایه‌گذاری در این بخش افزایش پیدا کند. چون هنوز مزارعی تجاری کمی در کشور  وجود دارد.

از نگاه کارشناسان صنعت ابزی پروری، تولیدکنندگان برای احداث هر مزرعه پرورش ماهی خاویاری که تولیدی تجاری دارد، به یک میلیارد تومان سرمایه نیاز دارند. البته این رقم جدایی از هزینه زمین است. در واقع با سرمایه‌گذاری بیش از یک میلیارد می‌توان در سال تولید  50 تا 60 تن گوشت خاویاری تولید کرد. حال اگر این‌ مزرعه ظرف مدت ده سال بتواند دوام بیاورد از سال  دهم قادر به استحصال خاویار است.

شاید در میان همه دل مشغولی ها روزمره جایی برای ماهیانی خاویاری در حال انقراض دریای خزر نباشد. اما آنها تا پایان زندگی، فاصله زیادی ندارند.  نزدیک به یک دهه است  ماهیان خاویاری وارد شرایط بحرانی شده اند  ولی هنوز صیادان غیر مجاز  می توانند برای صید طلای سیاه  آنها را به تور بیندازند. شیلات ایران نیز هنوز یک قفسه از فروشگاه های عرضه محصولات دریایی را به خاویار اختصاص می دهد. در رستوان های و هتل های ویژه هم مثل گذشته  جای خاویار محفوظ است.  البته از دید برخی تحلیلگران وضعیت صید مجاز و غیر مجاز  در ایران نسبت به  وضعیت نگران کننده صید در سایر کشورهای حاشیه خزر مطلوب است. برخی دیگر نیز براین باورند که نمی توان ناکارمدی کشورها حاشیه دریایی خزر را بهانه ای برای ادامه روند معیوب حفاظت و بازسازی ذخایر خاویاری در ایران قرار داد.

منبع: صدای اقتصاد